Ezidiler kimdir? İnanç sistemleri nedir ? Şeytana tapıyorlar mı? Ezidillerin farklı din ve ahlak anlayışları onu içinde yaşadığı bölgede, diğer halklardan neden ayırıyor ? bu sorulara çevap vererek, az bilinen şeyleri merak edilenlerin özelliklerini derlemeye çalışacağız..
Kiwağ köyü yani Mağara Köyü, İdil'e bağlı bir Ezidi köyüdür. Türkçe smini köyde bulunan mağaralardan alır. Köyde İlk çağ'dan hayat izlerini görmek mümkün. İdil, Şırnak ili hudutları içinde, Mardin sınırını oluşturan çoğrafyada yer alır. Gizemli olduğu kadar sırlarlarıyla yaşamayı başaran, acılarını bedeninde taşımayla meşhur olan Ezidiler; Namaz, Oruç gibi ibadetlerini, gizli olarak, ifa etmeleri gerektiğinden, başka din mesuplarıyla bir arada yaşamayı, sakıncalı bulduklarından dolayı sadece Ezidilerin,yaşadığı mekanlarda yaşamayı ,tecih etmişlerdir. Halkının verdiği hoş görü mücedelesiyle hafızamız leşkesinde duran, kürtlüğü öne çıkmamış yezidi,Ezidiliğiyle bilinen, Midyat'tan gelirken İdil'e doğru Şırnak İl sınırı girişinde, yol güzergahında sol tarafta, yoldan ilk bakıldığında, bir kaç ev görünen, sırtını tepelere yaslamış, kuş uçmaz, kervan geçmez sırlarla bir yaşamdan sonra yanlız kalan, keder dolu bir köydür Kiweğ köyü. Çoğumuzun Yezidi olarak hitap ettiğimiiz topluluk aslında Ezidi'lerdir.
" BİZLER YEZİDİ DEĞİL, EZDİYA’NIZ."
Hazreti Ali'nin oğlu Huseyin ve beraberindeki 70 kişinin, Irak Kerbelada, öldürme emrini veren arap kökenli Emevi Sultanı Yezid’le ilişkilendirilmelerine karşı cıkıyorlar. Geçmişte Suni mezhep görüşlü bazı tarihçiler Yezidi inancının oluşumunu, Emevi sultanı Yezid İben Muaviye ye Bağlıyorlar. Takipçileri olduğunu sanıyorlar. Ama Eziidi tarihçiler bunu top yekün olarak red ediyorlar. Biz İsmi katliamlarla anılan arap Emevi Sultanı Yezid Ibın Muaviye Yezidiler yol göstericiler olarak kabul etikleri ‘’ Ezid bın Ezdiyan ‘ ile Emevi Sultanı ‘’Yezid Bın Muaviye’’ arasında isim benzerliği dışında başka bir nokta olmadığını dile getirirler.
İnanan halk anlamına gelen kavramı ‘’Ezdei’’olarak adlandırdıkları ifade edilir. Tanrı insanlara elçi yani aracı göndermeksizin doğrudan bilgi verebilir ve isterse onları, doğru yola sevk edebilir görüşü hakim. Türkçe Arapça ‘’Yezidi’’ Kürtçe’ de ‘’Ezidi’’ olarak bilinir. Ezidinin kelime anlamı ‘’Azda Allahın yarattığı kişilik demek." Kurmanci lehçesi, Kürtçede Allahın diğer ismi ‘’Yezdan’’ dır. Başka tarihçiler ‘’ Yezidi ‘’ kelimesi Zerdüşlikteki ’’ Yezata’’ kelimesinden geldiği söylenıyor.
EZİDİLKTE
inanış benim bilgim tüm varlıkları kuşatır. Benim varlığım benden gelir. Benim gelişimin nedeni yine benim diyor. 12.Yüzyılda Yezidi inanışını yeni dizyan etmeye çalışan Suriye kökenli Emevi olduğu söylenen ünlü Şeyh Adi Bın Mısahf, bazı politik Ezidi aydınları Şeyh Adi Bin Mıshaf, Arapların Zerdüşt dinine mensup olan Ezidileri yollarından saptırmak için gönderildği idiea edenler var. Hatta Meleke Tavusu da bu şahsın görevlendirdiğini söylenir.
Bu gayretler içinde yeni bir inanç ve kültürel birliktelik sağlamaya çalışsada, Osmanlı 1877 gazabına Ezidiler birlikleri dağıtılır. Ezidi inanışında, tanrı dünyanın koruyucusu değil, sadece yaratacısıdır. O faal değildir ve dünya ile ilgilenmemektedir. Tanrının ikinci kişiliği olan Meleke tavustur. İnanışa göre Tanrı Ademi yaratıktan sonra bütün meleklerin Ademe secde etmelerini emreder. Ancak Meleke Tavus tanrıdan başkasına secde etmiyeceğini çünkü kendisi ateşten, Ademin topraktan yaratıldığını, güneşin Ezidilikte kutsalık arz ettiğini söyler. Tanrıya aracısız olarak gidilebileceğini inanır.
ŞEYTANA TAPIYORLAR İDİASI ?
Yahudılık, Hırıstiyanlık ve İslamda da yoldan çıktığı ve kötülüğün simgesi olduğuna inanılan İblis, şeytan olarak işaret edilerken, Yezidilikte şeytan adlı meleğin, kutsal ve iyi bir melek olduğuna inanılır. Semavi dinlerle zıtlıkları en çok bu noktadadır. Ve bir çoğu Şeyh Hadiyi vahi kurtarıcı olduğu kabul edilir.
MELEKLERİN EN YÜCESİ MELEKE TAVUS
Asıl adı Azazel. Azezel olan Meleke Tavus ise Şeytan olarak değil, Allahın doğruyu, yanlışı göstermek için bir elçi olarak gönderildiği kabul ediliyor. Bu yüzden şeytan adını telafüz etmek mukaddes olduğundan haramdır. Hiç kullanmazlar. Peki bunlar, Şeytana tapıyor algısını, sırtlarında mühürleyenler kimlerdir ?
Bunun bir tarihsel, yanı yokmu ? Halife Ömer çıkardığı fetvalar ile Müsülman olmayanları iki gruba ayırmaktaydı. Ehli kitap; Yahudiler Hiristiyanlar ve Müslümanlar ehli kitap. Olmayanlar, Putperesler ve dinsizler olarak gösterildiler. Ehli kitap olanları koruma amaçlı islami şemsiyesi altında haraç ve cize vermeye tabii tutular. Semavi dinler dışında kalanları; Ezidileri sapkın, münafık rafızi olarak tanımlıyordu . Bu algı İslam coğrafyasında yaygınlaşıp kanun gibi bir hüküm olunca yukarda Ezidiler için yürütülen mantık bölgede tartışmasız kabul ediliyordu. Ezidiler Osmanlıdan bu yana bu Ezidi'nin başına gelen şeyler bir tesadüf değildi. Yaklaşık olarak 500 yıldır aynı zhniyet Ezidilerin kökenini İslam coğrafyasından kazıp, atmak isteniyordu. Bu şeytan laftalanması işin ön ayağıdır.
Ezidi'ler için Meleke Tavus,ateşten olma Şeytan, yedi meleğin en yücesi Ademe değil, sadece Allaha secd etmeyi kabul etmişti. Kitaplar; Mushafa Raş Kitabe Cilve adlı iki kitabı bulunuyor. Bu kitaplarda Meleke Tavusun ezeli oluşu, her şeyin onun denetiminde olduğu ifade edillir.Tek tanrı inancı vurgulamakla birlikte, Peygamberlik inancı yoktur. Yezidilikte diğer illahi dinler de olduğu gibi ,Peygamberlik inanışı sistemi yoktur. Bazı tarihçiler ezidilerin islam dini ile fazla ilgilenmedikleri, Hiristiyanlıkla mesafeli olmadıkları, Hırıstıyanlıkta vaftiz ve kurtarıcı Mesihin yeniden doğacağı inancına inanıyorlar. Yahudilikten, sünnet, Alevilikte ahret kardeşliği (bıraye) ahreti olsa da ezidilik hiç bir felsefenin kolu ya da devamı değildır. Eski inançları Zerdüşlük ve bölgede etkilenerek karma ve elektik akrabalıklar ortaya çıktığı söylenir .
EZİDİLER TÜRKİYEDE NEREDE YAŞAR
Türkiye genelinde 1000 kişinin altında olduğu yazılıp, çiziliyor belkide bu sayı daha da az. Diyarbakır, Batman, Viranşehir, Midyat ve İdil sınırları içinde İnsansız Kiweğ Köyü bulunuyor. Kiveğ'liler Ezidi kültürünü ayakta tutmaya çalışılıyordu. Günde iki sefer Güneşe dönerek ibadet edilılirdi. Güneşin bir simge olduklarına inanıyorlar ateşe kutsuyorlardı. Ateşin dunyanın bütün elementlerini yok edebilecek güçte olduğunu,tanrının eseri olduğuna inanılıyordu. Bana göre ezidilerin en ilginç yönü diğer diğer milletleri, dinleri aşağılaşmaya dönüşmüyor. Bu kafirdir o gavurdur ötekileşmesi yok. Fetvalar üzerinde kurulmamış cennete o kadar bu kadar mükafat verilecek denilmiyor.
Dini bir korku merkezine dönüştürmüyor. Her şeye gücü yetenbir iyi tanrı üzerine kurulmuş. Dünyayayı aracısız bir Tanrı üzerinde şekilendirmiş. Kiweğ köyün merkezinde yedi kutsal olan meleklerin anıtları mevcut, orta yerde duran koca yaşlı bir ağaç niyet üzerine dallarında duran renge renk kumaş parçaları, Metalları Dare mura-da .ziyaretçiler, köyün kızları, erkekleri bu darre murade ağacından dileklerini isteklerini fısıldarlar. Başka bir din mensubu ile evlenmeleri yasaktır. Balık, Marul yemezler...Bir sır gibi saklanan Ezidilik , Kiweğ'te " Em nawe me Yezdane em Ezidine " binlerce senedir bölgede yaşayarak hayatlarını sürsürmüşler. İdil'e 36 km uzaklıkta olmalarına rağmen, kültürlerini ve inançlarının çoğunu bilmiyorduk. Hiristiyani, Müsülmanı, bu antik olan milleti şeytana tapıyorlar,
Müswedesi ile ötekileştirmiş görünmez bir hale getirmiştirlerdi. Türkiye'de Ezidiler, ortamlara uyum sağlamak için kendi benliklerinden, ödün veren bir yapıdadırlar. Kendine ait olmayan hayatı kabullenmek zorunluğu, ramazan orucunu tutmamasına rağmen çevre baskısından, Midyat çarşılarında gün boyu susuz yemeksiz dolaşmak zorunluğunda kalarak, İslam anlayışı ile örtülmüş Ezidi inancı zindanlarda mahpustur.
Bölgemizde hakim olan anlayış, teşhir ve baskı silsilesi bu kadim topluluğu sindirme, kızını kaçırma islamlaştırma amacı gütmüştür. Ezidiler sapkın kötülük, meleği olan Meleke Tavusa, Şeytana tapanlar munafık, rafızi olarak algılıyan hafıza, Ezidiyi,nefes alamama duruma getirmiştirler.
Ezidi denmiş,hatta coğu zaman sindirmeye sindirilmiş. En tuhafı ise bu cemaatın bilinen (uydurulan) tüm özellikleri ezidi olmayanlar tarafından belirlenmiş ve adlarılmıştır. Etrafın ve çarşı baskısı yetmiyomuş gibi Ezidilerin nüfüs cüzdanlarında din kısmında ‘’bilinmeyen’’ yazmakta veya çarpı işareti XXX bulunmaktadır. Bütün bu duyumları tasdikleme adına çok değerli şahsiyet uzun zamandır Avrupa Ezidiler kuruluşlarında hizmet etmiş, iki önemli şahsiyet sahipleri Ğelefe Hese, Kerime Halil ile defalarca saatlarca telfonlaşarak bilgi alış verişi yaptım. Ben sustum, onlar anlattı. İki farklı yaş grubu bu şahsiyetleri hayrete düşüren, bir okadar da, sevindiren bir Süryani'nin Ezidiliğe ilgi duyması oluyordu.Alışık olunmayan, ama bir okadar da sevindirici takdir edici buluyorlardı. 75 yaşında olan, amo dediğim Ğalefe Hese'ye Süryani idilinde unutamadği her hangi bir anısının olup olmadığını sordum. Türkçesi çok ama çok az oluşu itibarı İle aramızda kürtçe ile sohbet ediyorduk.
Kürtçe konuşmama 10 numara veriyordu. Amca bize bu kütçeyi zorla öğretiler diyerek şakasını yaparken, amca zorda olsa iyi olmuş diyerek güzel bir cevap verdi. Fena olmamış birazi lahdo derken ikimiz gülmekten kırılıyorduk. Seet xweş diyordu. Amca anlat şu idil ile anılarını bizi meraklandırdın dedim. Amca anlatmaya başladı."Ben henüz çocuk yaştaydım. Dedelerimiz, babalarımız İdil çarşısına severek gidiyorlardı. Ahbapları, Kirivleri vardı. Devrin Muhtarı Hanna Hırdo Bayru Arkadaşımız olan Sleman Bayrunun amca zadeleriydiler. İşlettiği dukkan bizlerin ilk durak yerleri idi. Gerek İdil Süryanileri, gerek Midyat Süryanileri ile yaptığımız alış veriş kardeşlik hukuku ile yürüyordu. Her iki çarşıya çok severek gidiyorduk. Kiweğ köyünün etraf basıkısını burada unutuyor nefes alıyorduk. Hiristiyanlar arasında kendimizi güvenli rahat öz güvenimiz artarak Kiweğe geri dönüyorlardı.
Lahdo Sağ " Ğalef amca buyüklerimden duyduğum kadarıyla nüfüs cuzdanlarınızda dini ibaresinde bilinmeyen yazılıyordu. Bu gün için de yazılıyor mu?
Galef Amca: "Valahi Lahdo, bugün bütün Türkiye'de ben 100 diyeyim, sen 200 ikiyüz kişi de nedir ki? Nüfüs cüzdanlarına XXX koymuşlar, koymamışlar ise hepsi boş bırakmışlar. Bizim zamanımızda iks konuluyordu." Lahdo " Yani amca benim bilgim doğrumu? " Ğalef " Vallahi wıloye bırazi. Baksana islam coğrafyasında herkes kim daha evel bizi öldürme yarışına girmiş. Her şey ortada açık. Başta Almanya olmak üzere Avrupa kapıları bize açmasaydı. Bu gün Ezidi bir varmış bir yokmuş olurdu. Allah onlardan bin kere razı olsun." Dedi Bize çok değerli bilgiler verdi bazılarını yazıyoruz, bazılarını yazamıyoruz.
Değerli amcamız Ğelefe Haseye sıhatlar diliyoruz. Bir ziyaret sözümüz var. Kerime Halil çok daha genç Ezidilerle ilgili bilgi donımı beni şaşırtı. Almanya'da doğmuş Ezidi milletinden, Hukukçu, entelektüvel düzeyde bir insan. İnsanlarla çalışmalarını dinlerken, kendisi de bize informatık olarak büyük katkı sağladı. Teşekürler Kerime Hallil bu ik değerli şahsiyeleri dinlerken özet olarak:
Bir ilan vermem imkanı olsaydı, bir milletin kayıp halkları ilanı olurdu. Ermeni, Rum, Süryani, Ezidi aranıyor kayıptır derdim.
Yaz aylarında Avrupa'nın dört bir yanından gelen Kıweğ Ezidileri, köyün içinde dolaşırken köyün ürperten görünümü oldukça kahır verici oluyor. Dünyanın dört bir tarafına dağılan, yazılan hikayeleri keşfetmeye, Tarihin üstü kapatılmaya çalışılan sayfalarının bastırmaya acıların geri dönüp, kendilerini nasıl etkilediğini anlatır. Kiweğin boş sokakları.ailelerinin eksik kalmış parçalarını bulmaya çalışırlar. Bu topraklarda binlerce kez tekrarlanan acılı, kanlı, bir sırın kara kutusunu açmaya cüret etmeden ayrılıyorlar.
Yaz aylarında Avrupa'dan gelenler köyün ürperten görünümü oldukça etkileyici, kahır verici bütün bu geçmişe geçen geçmiştır. Ben şahsen diyemiyorum, ezeni affetmek ezillene, hakaret’ tir benim mantığım, köyün güncel olarak kullanılan tek kısım mezarlıktır. Dıyasporada ölenlerin naaşını, cenazelerini buralara getiriyorlar. Bu onlarda gelenektir. Ezidiler orta doğunun en çileli halkıdır. Binlerce yıldır yaşadığı topraklarda bir yabancıya dönüştüren yaşantıyı, cehenneme ceviren bölgemizdeki Arap Emevi anlayışıdır. Bütün oyunları kurran ve kırandır. Bir millet sayılmadığı zamann yok sayıldığında, bir toplumda kendini dinini nasıl var edeblir ki ? Geniş bir toplumun anlayışın dışında kalan Ezidiler için ayakta kalabilmenin çok zor olduğunu görebiliriz. Müsülmanlar dini 10 dakika bir kenara bırakıp, her şeye uzaktan bakabilse, bir başkasının yerine geçerek düşünmeyi bir denese, karşısındakini anlayabilse çok şeylerin değişeceğine inanıyorum. Yok bu yapımıyacaksa biz hoş görü kapısıyız söylemleri lak lak tan öte bir faydası olmaz. Bizde ere " lo lo’’ deyip geçeriz. Başka bir yazıda buluşuncaya kadar bakalım,
Şair İmed Kekoloyan ne diyor ?
Em şak ij nawe ezdanın, em ezidine. Dıl pakejın u dırresten.
Em ru spine. lı çiroke fermane de em ye peşine.
Li daroke zalıme de nawe me nine.
Her du çexve kör bın key hun nızenın em ezidine.
Bizler ezdan tohumundan gelen ezidiyiz, kafiliyiz, temiz yürekli ak yüzlüyüz.
Fermanlarda, katlimda önlerde itileniz, zalimlerin yanında bir hiç olanız.
İki gözünüz kör olasılar, görün bizi bizler Ezidiyiz.
Bilgi kaynakları
Ahmet Gökçen ezidiler,
Christine allıson yezidi sözlü tarihi ,
Murathan Mungan Mahmude Ezidi .
Lahdo sağ
Güncelleme Tarihi: 14 Ocak 2023, 21:05
Bölgemiz kadar inançlar mozaiği ile süslenmiş başka bölgeler olduğuna inanmiyorum. Bu güzellik Allah tarafından bölgemize bahşedilmiştir. Ne varki bunun değerini zamanında bilemedik. Yazar bu konuyu detaylı bir şekilde araştırıp yazmıştır. Eklenecek fazla bir şey bulamiyorum. Yazar Lahdo Sağ, verdiği bilgilerle bizi bu konuda epey aydınlattı. Ezidi toplumunun inançları hakkında çok bilgiler edindik. Şükranlarımızı ifade ediyoruz.
Ayrıca yorumlar bölümünde Ortaokul öğretmenimiz ve müdürümüz Ali Aygül'ün aktardığı Ezidi öğrencileriyle ilgili anısı gerçekten beni çok duygulandırdı. Böyle evrensel ve Değerli eğitimciler her devirde varolsun. Ali Aygül'ün eğitiminden nasibini almış öğrencileri olarak çok şanslıyız. O devirde engin hoşgörüye sahip öğretmenlere çok ihtiyaç duyuluyordu. Kendisine sağlık ve esenlik diliyor, ellerinden öpüyorum.
Güncel haberleriyle, yazarlarının tarihi ve sosyal makaleleriyle bizi aydınlatan "İdil Haber" ekibine sağlık ve başarılarının devamını diliyorum.